Door al het enthousiasme rond houtbouw zou je bijna door de bomen het bos niet meer zien. Roy Crielaard van Heijmans en Mark Kemna van FSC® Nederland bespreken daarom tien kansen en obstakels voor hout als duurzaam bouwmateriaal.
Meer bouwen in massief hout wordt gezien als een belangrijke stap richting de verduurzaming van de bouw. Hout slaat CO2 op en met kruislaags verlijmd hout (Cross Laminated Timber, CLT) zijn inmiddels sterke constructies te maken. Na de uitzending van VPRO’s Tegenlicht verdiepten ontwerpers, ingenieurs en bouwers zich opnieuw in het oudste bouwmateriaal ter wereld. En richtten de schijnwerpers zich op torens met een massief houten constructie, zoals Hotel Jakarta en HAUT in Amsterdam. Tegelijkertijd rijzen vragen over de gevolgen van meer houtbouw voor de bossen in de wereld.
We vragen Roy Crielaard, constructeur van Heijmans, en Mark Kemna van FSC® Nederland voorbij de hype te kijken. 98,7 procent van al het hout dat bij Heijmans wordt gebruikt, is voorzien van een FSC®-keurmerk. Daarmee wordt 832 hectare bos voor 30 jaar lang beschermd. De Forest Stewardship Council werkt al dertig jaar aan herstel en bescherming van bossen.
Als milieukundige kwam Mark Kemna terecht bij het Wereld Natuur Fonds als communicatiemanager Bossen. Nu is het zijn taak opdrachtgevers en bouwers te enthousiasmeren voor FSC®-gecertificeerd hout. Roy is al drie jaar senior adviseur methoden en constructie binnen de afdeling Ontwerp en Engineering van Heijmans. Hij studeerde af op kruislaags verlijmd hout in relatie tot brandveiligheid en werkte bij ingenieursbureau Arup in Londen aan houten gebouwen. Nu is hij bij Heijmans één van de kartrekkers van houtbouw-projecten.
1. Media-aandacht: lust of last?
Beiden merken dat bouwen met hout breder wordt omarmd: van afstudeerders aan de TU Delft die Roy begeleidt tot woningcorporaties die Mark (foto) vragen om advies. “Hout lijkt wel gloednieuw, terwijl het ons oudste bouwmateriaal is”, lacht Mark. “De impact van die Tegenlicht-uitzending is enorm. Van architecten tot ontwikkelaars en bestuurders: iedereen wil nu iets met hout.” Hoewel Roy zijn bedenkingen heeft bij échte hoogbouw in hout (“om torens windbestendig en dus voldoende stijf te krijgen, is een overdaad aan hout nodig”), ziet hij de waarde van alle media-aandacht voor de eerste houten bouwwerken wel. “In Nederland gebeurde er nog niet zoveel op dit gebied. Door een toren volledig in hout uit te voeren rek je de grenzen op van de bouwpraktijk en met de schijnwerpers erop, geef je houtbouw een duwtje vooruit. Dit soort lighthouse-projecten zorgen voor meer vraag en dat is positief.”
2. Vakkundige toepassing
Roy vindt hout niet alleen mooi, maar ook uitdagend om mee te werken, zowel constructief als architectonisch. “Hout doet echt iets met een gebouw. De uitstraling heeft echt effect op de gebruikers.” Het is een levend materiaal, voegt Mark toe, wat het spannend en minder voorspelbaar maakt. De reden dat ze allebei meer vakmanschap en kennis in houtbouw bepleiten: “De levensduur van een houten bouwwerk wordt bepaald door de vakman die het toepast”, stelt Mark. Daar is Roy het roerend mee eens: “Bouwen met hout is zo anders dan met beton: je start vanuit de details, die bepalen je constructie. Verbindingen zijn essentieel en zelfs kritisch. Bovendien dien je rekening te houden met vervormingen, kleur, weersinvloeden, hoe het zich houdt op de lange termijn. Doe je dat allemaal goed, dan krijg je een prachtig eindresultaat.”
De duurzaamheid van hout is misschien wel de mooiste eigenschap
3. Gebrek aan kennis
Of die vakmensen er zijn, betwijfelen beiden. Roy (foto) ziet het gebrek aan kennis zelfs als een groot risico voor de opschaling van houtbouw. “We weten alles van beton en staal, maar CLT is als product vrij nieuw. Stel dat er iets misgaat in een houtbouw-project, dan hebben criticasters munitie.” Zo huivert Roy als hij leest dat ‘hout brandveilig is, omdat het zo voorspelbaar brandt’. “Gevaarlijke uitspraak, want dat ligt veel genuanceerder én complexer. Als een van die nieuwe houten torens tot de grond toe afbrandt vanwege een slecht brand-technisch ontwerp, is het gedaan met houtbouw de komende vijftig jaar.”
4. Puur of hybride
Nadeel van de mediahype rond houtbouw zijn de zwartwit-discussies, signaleert Mark. “Je bouwt óf in hout, óf in beton. Terwijl hybride constructies, zoals de pas opgeleverde fietsbrug in Winschoten, het beste van twee werelden in zich verenigen.” Volgens Roy kan het draagvlak voor houtbouw zelfs afnemen als het geforceerd moet worden toegepast. “Soms zie je dat er zoveel extra hout en staal nodig is om een toren stabiel te krijgen, dat je het positieve effect van hout als duurzaam bouwmateriaal teniet doet. En is een combinatie met beton veel efficiënter.” Als constructeur is het zijn rol om de juiste afwegingen te maken: “Ik ga voor het juiste materiaal op de juiste plek."
5. Bomen kappen bosbescherming?
FSC® Nederland wordt vaak gevraagd naar de impact van houtbouw op bossen. “Een logische vraag, maar onze boodschap is best ingewikkeld: meer gecertificeerd houtgebruik beschermt de bossen. Je kan er met je gevoel niet bij dat je door een boom te kappen een bos beschermt.”
Toch werkt het zo, want de vraag bepaalt immers het aanbod. Krijgen duurzaam beheerde bossen meer afzet dan betekent dit méér duurzaam beheerde bossen. Mark verduidelijkt: “Een bosbeheerder die volgens de FSC®-eisen werkt, moet vrij veel investeren, dus kijkt hij goed naar de markt. Neemt de vraag naar zijn hout toe, dan zal hij meer areaal op dezelfde manier beheren. Bij weinig vraag is een palmolieplantage bijvoorbeeld lucratiever. Daarom is FSC® echt een natuurbeschermingsmiddel. Dit keurmerk maakt het bos zelf waardevoller. Al heb ik er moeite mee om een bos economische waarde toe te kennen om het te beschermen, zo zit op dit moment de wereld in elkaar.”
6 CO2-effecten
Grootste winst is volgens Mark dat als er een gecertificeerde boom wordt geveld voor gebruik in een gebouw, dit meerdere positieve effecten heeft. “Allereerst gebruik je hout en dus geen materiaal waarvan de productie veel CO2-emissie vraagt. Die boom heeft juist CO2 opgenomen en houdt dat vast tijdens het gebruik. Bovendien blijven in een volgens FSC®-eisen beheerd bos naast iedere gekapte boom honderd anderen staan. Daardoor groeit het bos door en blijven die andere bomen CO2 opslaan.”
Roy: “Die duurzaamheid is misschien wel de mooiste eigenschap van hout. Als constructeur gaan er elke dag ontzettend veel materialen door je handen. Je bent verantwoordelijk voor grote hoeveelheden CO2-uitstoot. Weet je dat al met een deel terug te brengen, dan heeft dat veel impact. Als ik als constructeur tien procent efficiënter ontwerp, kan ik evenveel CO2 reduceren als honderd mensen die op een vegetarisch dieet overstappen.”
7 Lokaal vs internationaal
De haarkloverij rond het bepalen van milieu-impact ergert Mark weleens. “De laatste tijd hoor je veel dat het duurzamer zou zijn om lokaal hout te gebruiken. Maar transport is slechts een onderdeel van de totale milieu-impact. Moeten we tropisch hardhout nu afwaarderen omdat het van ver komt?” Hij maakt een korte rekensom om aan te tonen dat een kuub FSC®-hout uit Kameroen wat betreft transport hetzelfde aan CO2 uitstoot als een kuub hout uit Zweden. “Ik benadruk liever dat de waarde van hout verder reikt dan alleen CO2-emissie. Vergeet de positieve effecten van FSC®-beheer op de biodiversiteit en werkgelegenheid in het land van herkomst bijvoorbeeld niet. We tellen 1700 bosgebieden in 77 landen met een grote diversiteit aan houtsoorten. Bovendien: als je in Nederland alleen met Nederlands hout zou willen bouwen, moet je het hele land met bos bedekken. En dan is er geen plek voor al die huizen.”
Met de slogan 'Kies voor hout, red het woud!' zet FSC® Nederland bouwers en opdrachtgevers aan tot duurzame inkoop.
8. Circulair
Kijk liever naar circulair gebruik van hout, zeggen Mark en Roy, dat is pas duurzame winst. Roy: “Sloop je een gebouw na dertig jaar en verbrand je het gebruikte hout, dan komt die opgeslagen CO2 vrij. Waarom rekken we niet de gebruikscyclus op naar zestig tot honderd jaar, door het meerdere malen te gebruiken.” Mark noemt dit ‘cascadering’: “Hout uit bijvoorbeeld een raamkozijn is na vijftig jaar opnieuw toe te passen in triplex of mdf, en massieve houten casco’s kunnen wel honderd jaar mee.”
9. Anders rekenen
“Jammer genoeg kun je dit nog niet goed meenemen in de huidige rekenmodellen rond de milieubelasting van een gebouw (MPG), laat staan in de gemeentelijke praktijkrichtlijn (GPR)”, zegt Roy. Momenteel best een obstakel als het gaat over houtbouw. “De betonnen variant voldoet aan alle richtlijnen en ‘je weet wat je krijgt’. Binnen de bouw is het lastig bewegen als er geen externe prikkel is, zoals een CO2-taks of duurzaamheidslabel dat je wilt halen. Ondanks dat veel collega’s zich bewust zijn van de impact op het milieu, worstelen we nog met het risicomanagement rond houten gebouwen én met de kosten.”
10. Kostbaar of waardevol?
Als gevolg van de coronapandemie fluctueren de grondstofprijzen flink, dus ook die van hout. “Maar kijk naar de kosten over het hele project”, adviseert Roy. “Je fundering is minder zwaar, je hebt minder transport- en afvalkosten en je bent eerder klaar. Die kosten verdien je gemakkelijk terug. En dan noem ik niet eens de maatschappelijke kosten-batenverhouding, die je ook mee moet nemen in je business model.” Mark vindt hout eigenlijk veel te goedkoop. “Het wordt ondergewaardeerd in allerlei opzichten, als je ziet wat er van wordt weggegooid. Van mij mag hout duurder worden, als die euro’s maar bij de bosbeheerders terecht komen.”
Wat is het vervolg?
“Gewoon doen”, vindt Roy. “Ik proef bereidheid binnen Heijmans. In de eerste projecten moet je investeren, daarna kunnen de risico-opslagen omlaag.” Iemand moet koploper zijn, beaamt Mark. “Woningcorporaties als BrabantWonen en WonenLimburg willen hun nek uitsteken. Dat houtbouw nu tien procent duurder is, nemen ze op de koop toe. Zij vinden dat ze als maatschappelijke organisaties de verantwoordelijkheid hebben om houtbouw te stimuleren en dat juich ik toe.”
Roy denkt dat als hout een keer door “de hele organisatie is gegaan”, van inkopers tot calculatoren, van engineers tot uitvoerders, het vertrouwen in dit duurzame bouwmateriaal zal groeien. “Iedereen moet er een keer mee aan de slag zijn geweest. Het mes snijdt dan aan meerdere kanten: naast de maatschappelijke en duurzame voordelen breng je zo je organisatie in stelling om andere stappen te zetten richting verduurzaming van onze werkzaamheden.”
