Een gebouw duurzaam renoveren of nieuwbouw?
De renovatie van de Eerste Kamer en Raad van State is een complex en omvangrijk project. Daarbij is bouwhistorisch onderzoek van groot belang, vertellen projectmanagers Michel Gorter en Menno Frequin. “Elke nieuwe ontdekking kan tot een aanpassing van de ontwerpplannen leiden.”
Voor het eerst in de geschiedenis is bijna het hele Binnenhof leeggehaald. In de Eerste Kamer is het monumentale trappenhuis ingepakt met houten platen, de vloer van de Volle Raadzaal van de Raad van State heeft plaatsgemaakt voor zacht zand en in de vergaderzaal van de Eerste Kamer verraadt alleen een afdruk op de wand waar het levensgrote portret van koning Willem II hing.
De ontwerp - en onderzoekswerkzaamheden zijn in volle gang. Toch begint de uitvoering van de opdracht die Heijmans namens het Rijksvastgoedbedrijf heeft – de bouwkundige en installatietechnische renovatie van de Eerste Kamer en de Raad van State – pas begin 2025. “In het afgelopen anderhalf jaar hebben we veel bouwhistorisch onderzoek gedaan”, vertelt Michel Gorter, projectmanager bij Heijmans. “Met elke ontdekking kwamen er nieuwe vragen vanuit de architect en constructeur, die weer tot een aanpassing van de ontwerpplannen konden leiden.” Eind maart 2024 moeten de laatste onderzoeken afgerond zijn en het definitieve ontwerp klaarliggen. Begin 2025 begint de uitvoeringsfase.
Samenwerking
Het renoveren en moderniseren van een eeuwenoud, iconisch monumentaal gebouw is niet alleen een technische uitdaging. Het is ook een cultureel en historisch belangrijke taak, die specialistische kennis vergt. Daarom werkt Heijmans samen met het Leidse bouwbedrijf Burgy dat gespecialiseerd is in restauratie van monumenten en historische bouwwerken. “We hebben al eens meegewerkt aan een eerdere verbouwing van het Binnenhof, dus we kennen het complex al goed”, zegt Menno Frequin, projectmanager bij Burgy. “Al waren eerdere verbouwingen een stuk minder grootschalig.”
Als projectmanager zorgt Michel ervoor dat alle samenwerkingspartners de informatie krijgen die ze nodig hebben om hun werkzaamheden uit te voeren. Hij heeft dagelijks contact met collega’s van Heijmans en Burgy, maar ook met bouwbedrijven die aan andere complexdelen werken. Twee jaar geleden werd het volledige complex digitaal gescand en in kaart gebracht met BIM (Bouwwerk Informatie Management). Een mooi systeem, zegt Michel, maar soms is meer nodig om de dikte, constructie of het materiaal van een muur te bepalen. “Bij nieuwbouw zou je de muur gewoon openmaken of een gat boren, maar dat mag hier niet zomaar vanwege de historische waarde. De timmerlieden van Burgy onderzoeken daarom eerst het stucwerk en pellen een stukje van de muur daarna laag voor laag af. Daarna wordt er pas een gat geboord. Fascinerend om te zien hoeveel geschiedenis er achter deze gebouwen schuilgaat en hoe ze door de eeuwen heen zijn gebruikt en aangepast.”
Aan vernieuwing toe
Het onderzoek leidde tot verschillende verrassingen. Begin dit jaar is een veertiende eeuwse oude grachtwal in het Raad van State gebouw gevonden. En deze zomer werden menselijke skeletten gevonden op het Binnenhof naast de Eerste Kamer. Hoewel bekend was dat er ooit grafelijke graven lagen, was dat toch een bijzondere ontdekking, zegt Michel: “Ze lagen direct onder de straatstenen.” Maar naast verrassingen brengt het project ook volop uitdagingen met zich mee. De renovatie is namelijk geen overbodige luxe, concluderen Michel en Menno elke dag weer.
“Ook het nieuwbouwgedeelte uit 1992 is aan een renovatie toe”, zegt Menno. “De installaties moesten destijds aangebracht worden, terwijl de ambtenaren bij wijze van spreken achter hun bureaus bleven zitten: het gebouw moest intussen in bedrijf blijven.” Ook in de ruimtes die Heijmans aanpakt moet een hoop gebeuren aan zowel installaties als ruimtes zelf. In de zeventiende-eeuwse Mary Stuart-kamer lopen dikke kabels achter gordijnen en in goten langs het plafond, sommige vergaderkamers zijn veelvuldig groter of kleiner gemaakt. Ook hier is het tijdbeeld waarin de verbouwingen zijn uitgevoerd terug te vinden. De meeste vertrekken voldoen nu niet meer aan de huidige gewenste functionele - en veiligheidsnormen. Michel: “We schrikken er soms van hoe verouderd alles is.”
Tot slot is er asbest aanwezig, onder meer in de zogeheten Hall: de centrale ruimte op de eerste verdieping van de Eerste Kamer. “Het plafond met glas-in-lood is al eens gerestaureerd, dus dat hoeft niet opnieuw”, zegt Menno. “Maar om het asbest erboven te verwijderen, moeten er wel degelijk werkzaamheden aan worden verricht. We voeren momenteel veel gesprekken over hoe we dat gaan organiseren, in welke volgorde en wanneer. Uiteraard volgen wij daarbij de noodzakelijke en voorgeschreven protocollen zodat alles veilig gebeurt.”
Wachten op vergunningen
Nog een punt van aandacht: de aanvraag van vergunningen verloopt gefaseerd. Nog niet alle vergunningen zijn binnen – en dat heeft gevolgen voor de werkzaamheden. “We mogen niks demonteren of verwijderen als het niet in oorspronkelijke staat teruggebracht kan worden”, licht Menno toe. Daarom worden vloeren en plafonds, in nauw overleg met – en na akkoord van – de afdeling monumentenzorg van de gemeente, zorgvuldig gedemonteerd. “We hebben hele parketvloeren plankje voor plankje gemerkt, gedemonteerd en opgeslagen. Zelfs de verwijderde vloer in de Volle Raadzaal, waar je nu door het zand loopt, kan gewoon worden teruggebracht. Als het moet, kunnen we alles compleet terugbrengen naar de oude situatie.”
Vanwege een vrijstelling had de Binnenhofrenovatie eerder geen natuurvergunning van de Omgevingsdienst Haaglanden nodig, maar sinds eind vorig jaar is deze vergunning verplicht voor alle bouwprojecten.
Tot die tijd hoeven Michel, Menno en hun collega’s gelukkig niet stil te zitten: ze kunnen aan de slag met werkzaamheden die emissieloos kunnen worden uitgevoerd. “We onderzoeken nu wat we allemaal elektrisch kunnen doen,” zegt Michel. “Dat maakt het ingewikkelde project nog complexer wat betreft uitvoering, want een houtleverancier moet ons hout dan bijvoorbeeld elektrisch vervoeren naar de bouwplaats. Soms brengt onze hub uitkomst omdat wij goederen van daaruit elektrisch kunnen transporteren voor partijen die dat zelf niet kunnen organiseren. Maar er zijn steeds meer duurzame initiatieven en technologieën beschikbaar. Het is een spannende tijd, maar ook een tijd waarin we samen met andere bouwbedrijven kansen hebben om duurzaam te bouwen.”
Van onschatbare waarde
Werken op een iconische plek als het Binnenhof blijft bijzonder, vindt Menno, die als Hagenaar ook nog eens in zijn eigen stad werkt. “Ik ben trots op elk project dat ik mag uitvoeren, maar het is een eer om aan het belangrijkste monumentale gebouw van Nederland te mogen werken. We zorgen ervoor dat dit gebouw met een lange geschiedenis nog langer meegaat. Het voelt toch een beetje alsof je onderdeel wordt van de geschiedenis van het gebouw.”
Het is een unieke werkplek, beaamt Michel, die hiervoor namens Heijmans werkte aan de nieuwbouw van de Rechtbank Amsterdam. “Elke keer wordt er weer iets ontdekt, is er reuring of gebeurt er iets anders wat je niet bent gewend bij nieuwbouwprojecten. En het is bijzonder om te werken aan het behoud van gebouwen die van onschatbare waarde zijn voor de samenleving.”
De omgeving, de gebouwen, het werk, de collega’s: ze maken het werk allemaal interessant, vinden de samenwerkingspartners. “Er wordt veel van ons gevraagd”, zegt Michel. “Maar als we tegen een nieuwe uitdaging aanlopen, kijken we altijd naar wat we wél kunnen doen. Samen proberen we het zo goed mogelijk te regelen.”
