Heijmans regisseert buurtparticipatie Valkenswaard
Als je iets wilt veranderen, moet je met een gekantelde blik durven te kijken. Niet alleen de twee beroemdste inwoners van Winterswijk – schilder Piet Mondriaan en dichter Gerrit Komrij – wisten dat. Ook de gemeente zelf. Samen met Heijmans neemt ze de wijk De Pas op de schop.
Een blokje om in De Pas. Woonerven, zigzagstraten, groenstroken. In de zon zitten twee duiven te daten. Mocht de liefde toeslaan, dan is er nestmateriaal in overvloed: vlakbij liggen versgerooide bomen en struiken, waarin een hovenier laurierkers, hulst en viburnum rhytidophyllum oftewel sneeuwbal zou herkennen.
Maar de duiven moeten niet te lang aarzelen. "Dit voeren we binnenkort af", weet omgevingscoördinator Mark Christenhusz van Heijmans. "De wijk krijgt nieuwe beplanting. Duurzamer, hittebestendiger." Maar niet alles verdwijnt in de versnipperaar. Hout kan een tweede leven op het crossbaantje krijgen. Circulariteit, zegt Mark. "Net zoals het hergebruik van grindtegels. Kun je een tribune van maken. Ja, kinderen uit de buurt hebben meegedacht. In tekensessies."
Bloemkool
De Pas is een van de allereerste zogeheten bloemkoolwijken – de plattegrond lijkt op een stronk met roosjes. Van zulke woonerfwijken telt Nederland er tientallen. Ze zijn een stedenbouwkundige erfenis van de jaren zeventig. Sleutelwoorden: kleinschalig, sociale cohesie, verkeersluw. Hun menselijke maat moest tegenwicht bieden aan de overweldigende schaal van de Bijlmer, stelden planologen.
Een kanttekening: bloemkool is niet oneindig houdbaar. Dat geldt ook voor de gelijknamige wijken. Na vijftig jaar verlangt revitalisatie aanzienlijk meer dan extra bloembakken en wipkippen. In Winterswijk (29.000 inwoners) beseffen ze dat donders goed. Ellen Klein Gunnewiek, projectleider van de gemeente: "Het concept van de bloemkoolwijken is op zich prima. Maar je moet het aanpassen aan eigentijdse inzichten. Daarom gaan we aan de slag met klimaatadaptatie, verduurzaming, groen en leefbaarheid.”
Aanbellen
In 2018 tekenden achttien partijen in op de Europese aanbesteding – de bouwsom is 4,5 miljoen euro. Van vijf overblijvers had Heijmans de sterkste papieren. "Ze hebben visie, creativiteit en kennis van verduurzamen", legt Ellen uit. "Het gaat ons om kwaliteit, niet om de allerlaagste prijs." Andere troeven van Heijmans: sociale lenigheid en communicatieve vaardigheden. "We zijn al vóór de aanbesteding de wijk in gegaan", vertelt Mark. "Gewoon aanbellen. We komen zelf uit de Achterhoek en Twente, je maakt snel contact. Zo kregen we goed zicht op wat er leeft aan klachten, wensen en zorgen."
Korte lijnen
Eind 2023 moet de herinrichting klaar zijn. Dat betekent flink de pas erin, weet projectmanager Michiel Wouters van Heijmans. Hij somt enkele ingrepen op: alle verharding vervangen, gelijkvloerse bestrating, oud groen verwijderen, nieuwe beplanting verzorgen, hemelwaterafvoer van het riool loskoppelen. Gelukkig zijn de lijnen kort, dankzij het bouwteamverband. "We zaten al vroeg met de gemeente aan tafel", zegt Michiel. "Meedenken is ook nodig, want in een bloemkoolwijk zijn functies als waterberging, parkeren, groen en spelen vaak versnipperd. We willen functies zo veel mogelijk met elkaar verenigen. Een voorbeeld? Parkeerkoffers met grasbetontegels die water doorlaten."
Omcirkeld woord
Landschapsarchitect Reinier van Topia heeft het voorlopig ontwerp gemaakt, Heijmans werkt het technisch uit. Adviezen komen van ecologen van Heijmans en Universiteit Wageningen. Klimaatadaptatie is daarin een rood omcirkeld woord. Snikhete zomers en zware regenval maken slim waterbeheer noodzakelijk. Mark: "Zowel waterinfiltratie als berging is belangrijk. Daar richt je de openbare ruimte op in." Natuur speelt eveneens een rol. In samenspel met regionale groenbedrijven maakt Heijmans per wijkdeel een plan. "Het wordt bloemrijk, met bomen en heesters. De soorten? Bewoners geven hun voorkeuren aan. Zelfs qua kleur."
Winterswijk haalt alles uit de kast om de bewonersparticipatie aan te wakkeren: van ontbijt- en schetssessies, droomtuinwedstrijd en online platform tot bewonersoverleg – ook digitaal, tijdens lockdowns – en nieuwsbrieven. Andere verleidingen: ontwerpwedstrijden voor scholieren van het Gerrit Komrij College, setjes zomerse ansichtkaarten, koffiebijeenkomsten en picknicks. De dubbele keuze voor bouwteamverband en intensieve bewonersparticipatie veronderstelt stevig commitment van Heijmans, bevestigt Michiel: "Vroeger kreeg je een bestek en wenste de opdrachtgever je succes. Op z'n hoogst kon je nog zeven verkeersborden verschuiven. Nu denk je volop mee en overleg je met belanghebbenden."
Struikelblokken
Tegelijkertijd is de wijkaanpak niet louter tralala. De kunst is om verwachtingen te managen, concludeert Ellen. Haar aangeschoven collega Thijs Ebbers, projectleider klimaatadaptatie, wijst op een ander struikelblok: "Bewoners gaan nog te vaak voor hun eigen belang en minder voor het geheel.” Michiel diplomatiek: "Ze leren hoe ze kunnen participeren. Tegelijkertijd wil je voorkomen dat je in eindeloos overleg belandt – plantvak hier, parkeerkoffer daar. Om het gewenste duurzaamheidsniveau te behalen, moet je regelmatig met z'n allen terug naar het grote plan."
Extra uitdaging is de bezitsverhouding in De Pas. Van de 441 woningen is 77% koop en 23% sociale huur. Een huiseigenaar valt niet tot verduurzaming te verplichten. Wat helpt, zijn de stijgende energieprijzen, overtuigende documentatie, adviezen van energiecoaches en een kennismakingspakket met led-lampen. Michiel: "Van de woningen worden ook warmtefoto's gemaakt, die de bewoners gratis krijgen. Zo kunnen ze zelf zien hoe bijvoorbeeld de voordeur een enorm warmtelek is."
Vuur
Vele ogen volgen De Pas, dat een pilotproject is. "Er is belangstelling uit Apeldoorn en Oost Gelre, maar ook van Universiteit Wageningen en Erfgoed Nederland", vertelt Ellen. Bij laatstgenoemde rijksorganisatie pitchte Winterswijk met een halve bloemkool vol glitters succesvol het concept bloemkoolwijk 2.0. Sowieso raakt het project niet alleen de bewoners, benadrukt Ellen: "Je wil er ook een cultuurverandering in je organisatie mee veroorzaken. Dat lukt. Ambtenaren die vroeger achter hun bureau de hele dag plannen zaten te toetsen, zie je nu ook op straat."
De sfeer in het bouwteam? Uitstekend, klinkt het eensluidend. Alle betrokkenen zijn zeer gedreven. Met hun vuur zouden ze zelfs een stadsverwarming kunnen laten branden. Idee voor het volgende project in Winterswijk?
